Ligñon HillRodel Garcia Delera Añosa “Siisay ini?”
Ay sus, an diary ko palan. Eyo baga, sagkud ngunian pigtatago ko lang yan.Gabos na nahimatian ko, nahihimatian man ka ‘yan. Kun pwede pa sana ‘yan mag-ibi, maghihiribi na ‘yan sa sobrang dagit sa sakuya. Siya man sana an nakakaintindi kan gabos na nahihimatian ko. Maray pa ngani ‘yan ta pigtatago sana an gabos na sekreto ko. Maray ngani dai ako nabua. Inda ko lang.
Siya? Nagkamidmibidan kami sa bulod kan Ligñon. Iyan? Yaon iyan banda sa itaas kan Barangay Tagas, Daraga, Albay hale sa may Wild Life. Eyo sana, matanglay talaga. Pag yaon ka duman, garu ka man sana nasa tore kan kinaban. Maaabot mo na su panganuron. Hilingon pati duman an ciudad kan Legazpi. Masiramon an mahihimatian mo pag-yaon ka duman. Eyo, hilingon talaga an Bulkan Mayon. Mahihiling mo talaga an inagihan kan lahar. Kaitong Reming? ‘Sus meyo, labing sanggatos an binawian nin buhay. Su barkada ko asin kaklase ko, naanod kan baha an harong ninda. Dahilan kaito gabos na mga gamit nia sa eskwelahan nadara pa. Dai baga siya nakagradwar ta naanod kan baha an pigsusurat nia na thesis. Bata madefend na sana siya. Makaherakon! Disyembre kaito, garu baga sementeryo an buong Albay. Madiklom! Imbis maogma ta pasko garu biernes santo. Biglaan man lang. Dai lamang nakapreparar an mga tawo. An gasi pano kun low pressure lang. Nem, taud-taod, biglang naghagiwos an makusugon na paros. Inda! Kun saen man hale ka’tong paros asin uran, uminaging biglaan sana. Su harong mi? Sus meyo, pagtangad ko gasi ko kun gadan na ako ta nahihiling ko na an panganuron. Silencio! Pagkapirang minuto, nag-aalingawngaw nin hibi an mga tawo. An gasi ko, pangaturugan ko man sana an nadadangog kan sakuyang duwang talinga. Paglabas ko sa gate, nahihiling kan sakuyang duwang mata, nagdaralagan su mga tawo. Garu pigsasanlag su mga twao sa tinampo. Dai ko nasabutan kun madalagan man ako o dai. Nagkataranta na baya ta may tidal wave daa na nagrarani. Pagkadangog ko, kuripas ako pauli asin pinaaram ko su pamilya ko. An mabit-bit lang. Hilingon mo ha, dai ko palan aram si Tay, daing sarwal. Si Nay an dara-dara nia su ikos. Si Lola na may rayuma, nakadalagan baya nin daing súkod. Makaulok na makasupog. Dai man baga nalawos an tsunami. Nobyembre 30, 2006. Kita man sanang mga Bikolano an may guibo kaito ta dai na baga n’yato naaataman an satuyang kapalibutan. Su mga puno nin kahoy pigpupurutol ta pig-guiguibong uring asin ipabakal sa saran; dawa pa ayo nin basurahan pigkakalat man sana su mga basura sa tinampo. Ugakon talaga! Pig-aasa na sana baga ninda sa basurero. Kaherak man ngani. Gobyerno? Baku! Dai lang talaga nin disiplina sa sadiri an lambang saro. Konsensya? Dai lamang. Inda ko sana. Su Climate Change! Si Gov. Salceda baga an nagpanginot ka an digdi sa Albay.
Di eyo! Sarong aldaw si Nay nagpaospital kan pamangkin ko. Dara siguro kan bagyo. An huron-huron, may sarong babayeng pasyente sa BRTTH na nagtaram. Bangui kaito bago magreming, may mga tinedyer na nag-irinuman sa gilid kan tinampo. Duman sa Camalig. May sarong ermitanyo, nagrani asin nakimaherak na maka-inom nin sarong basong tubig. Como gurang na, pigparaurulukan daa. Dai pa tinawan ki tubig ta dai daa sinda nin tubig. Eyo ngani, para sarong basong tubig. Kaya! Makaherakon talaga. Kan dai man pigtatawan nin tubig, huminale nalang su gurang asin nagpaandam daa. “Kidamlag, magsusúpay an tubig lampas sa bubong kan saindong harong!” Siguro buroyong na. Dai lamang nagdangog sa tinaram kaitong gurang. Siya daa taramon kaitong babae. Kan madangog nia na su gurang nakikimaherak makainom nin tubig, nagluwas dara-dara su sarong basong tubig asin pigtao nia sa gurang. Nahihiling daa nia sa pandok kan gurang na garu naglakaw sa pitong bulod. Dai ko na aram kun pig-imbitaran magdagos sa harong nia. Pakainom kan tubig, nagpasalamat saiya asin nagpaaram na mauli na siya. Su babae, sa sobrang herak nia, nagduman siya sa grotto ninda asin nagpamíbi. Kinab’wasan, eyo na an makusogon na paros asin uran na tuminama sa buong Albay. Nagpasalamat daa su babae ta nagliko su higanteng baha sa gilid kan saindang harong. Nagparaibi daa siya; kupo-kupo su imahen kan Santo Niño. Eyo ngani, baka su ermitanyo eyo na su Kagurangnan. Kaito lang? Sagkud ngunian may milagro pa man. Depende ‘yan sa pagtubod ta. Basta nagtutubod ako. Imahen? Baku man an nakaligtas saiya. An pagtubod sa Kagurangnan. Pagtubod? Yaon sa satuyang daghan baku man sa mga bagay na nahihiling ta. Kultura. Ako nagtutubod. Dai man baga maraot magtubod. Garu man sana baga ka‘yan an retrato kan satuyang namumútan na pagnahihiling niyato, narurumduman ta an kaagi-agi kan satuyang kaogmahan asin kadifisilan sa buhay. Parehas kaini. Napapaulok lugod ako simo.
Dai ko aram kun niyanga man nagjogging ako kaito. Isipon mo ha, naglakaw ako puon EM’s Barrio sagkud sa bulod na ‘yan. Matanglay talaga. Garu ako mauutsan sa sobrang tanglay. Primero ko pati. Pag-abot ko duman sa toktok kan bulod, ‘sus meyo, aram mo kun niyanga? Mantang ako nagpapahingalo asin pighihiling ko an paluway-luway na pagtunga kan aldaw, may sarong lalake nagrarani pasiring sa sakuya. Kun si Baltog man sana, mas sobra pa. Kinuraban ako. “Si’isay man daw ini?” an hapot ko sa sakuyang sadiri. Saging-saging man sana ako. Tuminalikod ako; pasiring an hiling ko sa Bulkan Mayon. Masiramon an buhay pagyaon palan duman. Dai ko mapugulan an kurab ko. Naghangos ako nin halawig. Dali-dali ko pinunasan an sakuyang pandok panu nin balhas. Dali-dali ko man pinarong su sakuyang hinangos. Maray ngani ta nakasipilyo ako. Kun dai! Tiba’d nagadan kan bata. Hahaha! Nadadangog ko su tanog kan sa saiyang bitis. Sa buot-buot ko pagmaraot kaini an intensyun sakuya, masuriyaw talaga ako. Siguro mga sarong metro an kaharayo nia sa pigtitindugan ko, ayon nin boses akong nadangog. “Miss, ako pala si Edzer. Taga-Cam Sur ako. Miss…miss…miss! Garu hararumon kan pig-iisip mo ah.” Saging-saging man sana ako kunyari dai ko siya nadangog. Pero, garu ayo nin kino na nagbuburukodan sa sakuyang daghan. Tobob…tobobob…tobobobob! Kan dai ko siya pig-iintindi, bigla niya ako pinakalasan. Nakigkig ako! Suminiriyaw ako nin makusugon! “Dios meyo perdon!” Nagparaulok siya. Nasupog ako. Nagpamidbid guiraray. Ako? Garu muya ko mag-utik, pero taramon kan puso ko, “magpamidbid ka na, pa-saging-saging ka pa man.” Hehehe. Taramon ko, ako si Czara. Tinaram ko na nagdakula ako sa Masbate sa Isla de Ticao tapos kan nagkaklase na ako sa BU, nagbakal si Tay nin harong sa EM’s ta maray nalang daa na magsadiri nin harong kaysa magplete. Doble gastos daa. Dai ko man pigtaram na kakasalon na ako kan magkamidbidan kami. Project Engineering Consultant siya sa DPWH kan Naga City. Nagbisita lang daa siya sa ilusyon nia na taga-Masbate man. Propesor daa sa Aquinas University. Midbid ko siya. Pinamidbid nia pati sako kan date mi duman sa Pepper Land Hotel. Nakigkig ngani ako maski man su ilusyon nia. Eyo, aldaw bangui nin kaka-text sakuya; siya man sana an nakaka-panú kan inbox ko. Si’isay man an dai mamiss an sarong tawo na halos duman ko saiya nahimatian an urog na pagkamoot. Nag-set man ako nin date. Pinamidbid ko man saiya an ilusyon ko pati sa ilusyon nia. Maray na an maguin totoo. ‘Abo ko daw mag-utik tiba’d karmahon ako. Aram mo, eyo an dai ko malingawan na pigtukdo sa sakuyang paderes asin maderes. Inda, pigpapaibi mo man ako. Oo, Sophia, pigsekreto ko lang kuta ini sa buhay ko. Kaya lang kan sarong aldaw bago an kasal mi kan ilusyon ko, nadangog ni Tay na naghihibi ako sa kwarto ko. “Hija, n’yata naghihibi ka? Ikakasal ka na sa aga, ano pa man an pighihibian mo? an hapot sakuya ni Tay. “Pondo na daw nin kakaibi, arog man talaga kaiyan an kakasalon. Maugma asin mamundo. Dai ka maghandal, yaon man guiraray kami sa likodan mo.” an taramon ni Tay. Maribungon an payo ko kaitong bangui. Dai ko aram kun saen ako maduman; kun tataramon ko an sakuyang nahimatian na pagkamoot kay Edzer o dai. Nag-impake ako kan sakuyang gamit. An solusyon ko kaíto malayas ako. Si Edzer kasalon naman sa ilusyon nia. Parehas kaming namamatian. Dai man siya nangangaturog. Taud-taod sana nin kakaapod. Tanganing daing makadangog, nagtext siya sakuya, kaip’wan mi daa maghilingan sa Ligñon Hill eksakto alas dose nin bangui. Dai ko aram kun tutubudon ko siya o dai; ta nakapreparar na an mga gamit na pangkasal, asin kakanon sa reception. Siempre baku na ako aki. Pig-isip ko, makasupog sa pamilya ni Alfredo. Ano na lamang an taramon sa pamilya mi. Bata midbidon sinda na pamilya kan Legazpi. Kun anuman kahalangkaw an tali ko arog man kahalangkaw an pagkapolpol ko. Na yawa ining buhay! Luway-luway ko kinua su susi san kotse ko. Kun ano an bado ko panharong, eyo na an suru-súlog ko. Kan ako pasiring na sa gate kan harong mi paluwasan. Nahiling ako ni Nay. “Czara, pasaen ka, gab’slok na baga. Taramon kan mga gugurang, dai pwede magluwas an ikakasal. Magturog ka na daw,” dagit na paandam ni Nay sakuya. “Nay, madali lang, susunduon ko lang su mga barkada ko hale Manila. Muya daw ninda mahiling ako ngunian.” maluway na taramon ko kay Nay. “Ay, dai pwede, sinda an magbisita digdi, baku ika, ka-babae mong tawo. Pundo daw ka’yan. Lumaog ka na,” an tuyaw ni Nay. Garu, nakahalata si Nay. Gabos na mata kan tawo nakahiling sakuya. Garu ako matutunaw sa sobrang supog na nahimatian ko ka’to. Luminaog ako sa kwarto asin tinulak ko bigla an pwertahan ko. Luminagabong. Pak! Namarangkal an gamit ko. Pig-gagarapo ko sa lanob. Bog! Ting! Bog! Nag-ring an CP ko. “Alatan mo ako d’yan, dai ka nanggad maghale. Yaon pa kaya si Nay nagbabantay sa luw…” Dai ko pa ngani natapos an taramon ko kay Edzer…Pak! Pak! Pak! “Daing supog na aki. Si’isay na lalake an kahuron mo, ha? Dai ka nasusupog sa mga tawo na nasa luwas. Arog kaiyan an Propesor kan UP? Ha!” suriyaw ni Nay na nakakabungog mantang pig-sasampaling nia ako. “Habo ko magpakasal kay Alfredo! Baku ko man siya namumútan. Baku man siya an lalake para sa sakuya. Eyo, mayaman asin mabuot siya na lalake, pero dai man niya maitao sakuya an urog na kaugmahan kan buhay ko. Si Edzer an namumutan ko!” an pakimaherak na suriyaw ko saiya mantang nag-iilid su sakuyang mga luha. “Edzer ha! Saen an CP na ‘yan…itao mo sakuya. Iyan an mitsa kan daing datang relasyon sa lalakeng an.” pig-aagaw ni Nay an CP ko mantang siya nagsusuriyaw sa sobrang dagit sakuya. Kaya sa sobrang dagit nia, pigrunot an CP ko. Pok! Pok! Pok! Pano ko pa man maapudan si Edzer. Dai ko aram an numero nia. Kinua ni Tay si Nay, dinara nia pasiring sa saindang kwarto. Sliencio! Nag-aagrangay su kinaban. Boses ni Tay an nadangog ko. Tok! Tok Tok! “Czara, anak, bukasi an pwertahan, dai ka matakot sakuya, muya ko sana ika makahuron.” an pakimaherak ni Tay. Luway-luway ko binukasan an pinto kan sakuyang kwarto asin luway-luway nia man isinarado. Nagtatagdo an sakuyang luha. “Anak, naghuron kami ni Nay mo; kun anuman an desisyon mo, yaon lang kami sa likodan mo. Pasensiyahan mo na si Nay mo. Nabigla pano. Ika man kaya, niyata ngunian mo sana pigtaram an namamatian mo. Dapat kaito pa,” an mapadabaon na taramon ni Tay. “Tay, ngunian ko lang nahimatian na mas padaba ko si Edzer kumpara kay Alfredo. Dai ko pigtaram saindo kaito ta an gasi ko mawawara an pagkamoot ko kay Edzer. Saro pa, nakapangako na ako sa pamilya ni Alfredo na magpakasal saiya.” an taramon ko kay Tay mantang sabay nag-iilid an samuyang mga luha panú nin pagkaherak asin pagbasol. Marasa pa! “Kun yan an namamatian mo, i-rerespeto ko an desisyon mo. Ano makihilingan ka pa kay Edzer?” Ala una na nin aga. Buminulos su makusogon na uran. Pagkadangog ko, nagpaaram ako kay Tay na makihilingan kay Edzer. Dai ko man aram kun niyanga man nagpalya-palya an makina kan sakuyang awto. Maray ngani ta sa luwasan mi may mekaniko, narahay an makina. Broom! Broom! Broom! Pag-abri ko san makina sabay kambyo; padalagan ako nin padalagan kan awto. Garu ako kaito naglulutaw sa paros. Dai ko na pig-iisip kun makabunggo ako o dai. Sa sobrang padalagan ko, diit pa ako mahulog sa bangin kan bulod. Nanluya an lawas ko. Naubos an pwersa ko. Garu muya ko na kaito maglukso sa bangin. Dai ko na naabutan si Edzer. Nagparasuriyaw ako lampas sa toktok nin bulod mantang an duwa ko na tuhod nakaluhod. “Marasa pa! Niyata ako arog kaini. Edzer! Edzer! Edzer! Dai ako pag-baya-i! Patawad! Padaba ko!” Sa sobrang hibi ko, dai ko aram nadismayo palan ako. Pagmuklat kan sakuyang mata, nakadúngaw sakuya si Alfredo. Nagtatagdo an saiyang luha asin nagtaram, “Aram ko, dai mo man ako padaba, pero kun aram mo sana sobra ka pa sa diamante asin bulawan na nagtatao sakuya nin kaogmahan kun ika nahihiling ko. Salamat sa pagpadaba mo sakuya asin sa pamilya ko. Padabaononon ta ka ning maray. Pero i-rerespeto ko an namamatian mo. Si Daddy asin si Mommy, nagdesisyon na man, sa aga malarga na ako pasiring sa Amerika, duman ko na sana babaloon asin hanapon an tunay na pagkamoot na magtatao sakuya nin kaogmahan. Czara, maski saen man ako magduman, ipapangako ko símo, yaon ka man guiraray sa sakuyang daghan. Salamat.” Dai ko napugulan an luha ko; nag-iilid sa sakuyang pisngi mantang pinupunasan nia kan saiyang panyo. “Itago mo ining panyo ko, kun may problema ka asin ika maghihibi, yaon ako sa panyo, magapunas kan luha mo.” Binaton ko an panyo. “Babatonon ko ining panyo, an tanda san pagkamoot ko saimo, Alfredo…ipi…na…panga…ko, hindi ako mag-aasawa hangga’t dai ka pa mag-aasawa nin iba,” garalgal na taramon ko saiya. Kinupo nia ako nin makusog. “Paaram!” an ultimo ming tataramon kan siya huminale. Mamundo su panganuron. Sabay tagdo kan samuyang mga luha. Sabay an pag-hibi kan kinaban. Panú nin pagkaherak asin pagkaminoruotan.
Si Alfredo? May agom na su kaklase ta baga si Jennifer. Duwang aki ninda. Namidbidan nia mismo pagbaba nia sa eroplano; pauli man kaíto si Jennifer pasiring digdi sa Legazpi. Pareho sinda naga-trabaho sa Philippine Embassy duman mismo sa Amerika.
Eyo, palan. Kan Semana Santa nag-way of the cross ako sa Guadalupe Shrine sa may buragwis. Nagbaklay sana ako pasiring sa St. Rafael de Archangel. Aram mo baya, kinuraban naman ako, mantang nagpipila ako, ta makumpisal ako. Grabe talaga an kurab kan daghan ko. Perang taon kaya, dai na baga ako nagkukumpisal kaya tamang-tama pagbakasyon ko digdi sa Legazpi pigtawan ko man nin kaogmahan an sakuyang buhay ko saro na an pagkumpisal. Yaon na ako sa laog kan kumpisalan. Nagluhod na ako. Iba talaga an namatian ko. “Padre, bendisyoni po ako ta nagkasala ako,” an taramon ko kay Padre mantang nagkukurubog-kubog an daghan asin mga guramoy ko. Siguro. Panalabing baynteng taon na dai ako nakakumpisal. Labi-labi an kasalan ko. “Czara, ikaw an?” an hapot sakuya ni Padre. “Edzer, ikaw an?” an hapot ko man saiya. “Padre, patawad po sa kasalan ko simo…” an taramon ko mantang nagtatagdo an sakuyang luha. “Dai ka mag-ibi, naintindihan ta ka…” an taramon ni Edzer panu nin pagkapúngaw sa sakuya. “Kumusta man an agom mo?” an hapot nia mantang nag-gagaralgal su boses. “Padre, wara man po ako nin agom.” an sakuyang simbag. “An gasi ko nagpakasal ka. Niyata dai ka nagtupad sa huronan ta? Pinaalat mo lang ako duman.” “Nag-adun ako duman mga ala-una pagkatapos maaraman ni Nay asin ni Tay an namatian ko simo.” “Tapos?” “Dai nguna ako pinaluwas kan harong. Pero si Tay, pigrespeto nia an desisyon ko. Nagpalya-palya kaya an makina kan sakuyang awto. Pag-abot ko duman nakahale ka na daa taramon kan guard duman. Dai man ako makaapod simo ta rinaot ni Nay su CP ko. Patawad, talaga! Kumusta naman si Shane?” “Shane? May agom na. Saro ang aki. Dai man baga kami nagkadagusan ta naglayas ako sa samuyang harong. Nagka-aragahan ako kaito sa beach asin nagpaparainom na sana ako aldaw bangui. Kan na-ospital ako, fifty-fifty ako kaito, nagpahiling sakuya an figura ni Sto. Niño na pigtao mo sakuya kan birthday ko, pig-aagda nia ako pasimbahan, puon kaito ipinangako ko na an pagkamoot ko simo itatao ko na sana kay Ama. Patawad man sa kasalan na naguibo ko sa pamilya mo asin kay Alfredo. Ngunian, itatao ko man símo an bendisyon kan Banal na Espiritu sa paglakaw mo digdi sa kinaban.” “Salamat Padre sa Bendisyon.”
Eyo, gabos tinaram ko na saiya. Kaya naguin matoninong an kalag ko. Napangisi sana ako paghale ko sa simbahan. Dai ko aram na maguin padi si Edzer. “Patawad po. Patawad Ama!” Siguro yun talaga an pangangapudan para saiya. Maugma ako na naguin padi siya. Ibinuhos ko sana an nahimatian ko sa pagsurat. Agom? Dai ko aram kun mapaagom pa ako. Garu nagduduwa-duwa na ako. Iyan? Plaque. Award saku kan Bicolano Writers Association kan sinurat ko su “Bicol Women Writers: Shaping the Future of the Bicol Youths.” Saru d’yan si Angela Gloria Manalang asin si Merlinda Bobis. Basahon mo na sana ka ‘an. Dai na magparahapot. Alat, nguna ha. Makua lang ako nin makakan tang duwa. Dai pwede ako magutuman ta sabi kan doktor ko may peptic ulcer daa ako. Pusit? Hale ‘yan sa Masbate. Pinangat? Hale ‘yan sa Camalig. Etoon duman su Bicol Express. ‘Yun an isira ta atyan sa alas dose. Eyo, masirmamon duman an surfing sa Cam Norte. Minsan nagbibisita kaming duwa duman sa magurang ni Edzer. Dai man baya akong nadadangog na maraot saiya. Masinunod-sunudon na akin in Dios.
An harong na ini? Kaherak kan Kagurangnan ta nabilog ko. Kami man sanang duwa an nakaistar digdi. Iyan su regalo ko saiya na piano. Maogma kaming nagakantahan mantang pigpipindot niya an piano. Iyan su pigsurat ko na kanta kan dai ko na nahihiling si Edzer. Eyo lugod. Ika na su mag-piano, kakantahanon ko simo.
“Let’s make ourselves free;
If it is really our way;
We can’t hold us forever;
Cause someone is waiting for you and me.”
Sophia, kumusta man su simong buhay sa UP College of Dance and Music. Aw, eyo? Sa CCP? Suarin? Mahiling ako. Ako? Mala ini, nakagradwar man guiraray. Ph. D. An buot sabihon? Puro hangin Daa. Hahaha! Karaw lang. Doctor of Philosophy in Creative Writing. Di halata ano? Sus meyo, kaip’wan pa ba na ipaskil ko ‘yan sa lanob? Dai na. Iyan su kwarto nia panu ki libro. Garu ngani library. Kwarto ko? Ini su kwarto ko. Siisay? Muya ko sana na yaon an retrato ninda nakahelera sa kataning kan retrato ko. Dai pwedeng makiaram talaga ka’an ta sinda an naguin inspirasyon ko kun anuman ako ngunian. Pig-oomaw ko pa ngani saiya pag pighahapot niya ako. Dai man pwede basolon si Edzer ta nagka-aki siya sakuya bago siya magpadi. Iyan? Meditation room mi ‘yan. Hapot kun si’isay an ama nia? Pinamidbid ko saiya. Digdi mi siya pig-counsel. Nagbibisita man guiraray siya digdi asin digdi kaming tulo nagpapamibi. Maray na ‘yan kaysa magluko siya sa ibang babaye. Eto? Duman ako sa kubo na ‘yan nagsusurat pagmuya ko. Iyan na mga burak sa palibot kan camalig? Pigbakal ko yan duman sa Camalig. Dakul duman burak. Sa aga maduman kita. Mabakal kita pasalubong ta pagpauli sa Manila.Si Nay asin si Tay an nagtanom ka’an bago sinda nagadan.
“Sa laog ka ‘an na box an retrato kan aki ko kay Edzer. Bados palan ako ka’ito kan nagbulagan na kaming duwa.”
“Czarowtiz Edzel James, an pangaran nia. Nag-aadal siya sa UP College of Law sa Diliman.”
